του Δημήτρη Ζεγγίνη
Διαβάζω από την αρχή της ουκρανικής κρίσης στα ελληνικά και δυτικά ΜΜΕ, αλλά και στα κοινωνικά δίκτυα τοποθετήσεις πάνω στο θέμα της Ουκρανίας που προσπαθούν να απαντήσουν με ποιόν είμαστε. Ποιός είναι ο καλός και ποιός ο κακός. Είναι σύνηθες φαινόμενο, όταν δεν γνωρίζουμε μιαν χώρα και τα προβλήματα της να προσπαθούμε να τα ανάγουμε σε προβλήματα (δικά μας ή άλλων) που γνωρίζουμε. Δεν είναι πάντοτε η καλύτερη μέθοδος κατανόησης ενός φαινομένου. Για να είμαι ειλικρινής, μόνο από τύχη μπορεί κανείς με αυτή την μέθοδο να το κατανοήσει επαρκώς.
Έτσι στην περίπτωση της Ουκρανίας υποτιμάται ο παράγοντας του εθνικισμού γιατί το εθνικιστικό φαινόμενο ή είναι εξοβελιστέο στην πολιτικώς ορθή δυτική σκέψη, είτε θεωρείται ένας παράγοντας του παρελθόντος και περιορισμένης σημασίας. Σε αυτό το πλαίσιο, ενώ ο εθνικιστικός λόγος είναι πανταχού παρών στην Ουκρανία, αυτός θεωρείται ήσσονος σημασίας για την κατανόηση της κρίσης.
Στην πραγματικότητα, όπως θα προσπαθήσω να αποδείξω παρακάτω, δεν είναι έτσι. Αυτή την στιγμή στην Ουκρανία ζούμε μία έξαρση του ουκρανικού εθνικισμού που έχει πάρει βίαιες διαστάσεις, όπως κι άλλες φορές στο παρελθόν. Λίγα λόγια λοιπόν για τον ουκρανικό εθνικισμό. Πρόκεται για έναν ιδιαίτερο εθνικισμό με κάποια στοιχεία που τον διαφοροποιούν από τα κλασσικά εθνικιστικά κινήματα εθνικής ολοκλήρωσης και αιτημάτων δημιουργίας εθνών κρατών.
1. Ο ουκρανικός εθνικισμός αναπτύχθηκε στα μέσα του 19ου αι. μέσα από την ουκρανική διανόηση της εποχής χωρίς όμως αναφορές είτε σε μιαν ζώσα εθνική παράδοση, ή σε θρησκευτική διαφοροποίηση (αυτή ήταν προϊόν του εθνικισμού) ή σε μία καταπίεση μιας συμπαγούς εθνικής ομάδας από μία ξένη δύναμη. Απλώς μια μικρή ομάδα διανοουμένων, με κορυφαία μορφή τον ποιητή Ταράς Σεβτσένκο, διαμόρφωσε έναν εθνικό συντακτικό μύθο (ένα mythomoteur) μέσα από στοιχεία παράδοσης αποσπασματικά και διφορούμενα. Ακόμα και σήμερα είναι χαρακτηριστικά δύσκολο να διαμορφωθεί μία συμπαγής ανάγνωση της Ιστορίας που να εκφράζει έναν σαφή εθνικιστικό λόγο.
2. Ο ουκρανικός εθνικισμός ήταν (και είναι σε μεγάλο βαθμό) έντονα ταξικός. Αφορούσε και γεννήθηκε στους αγροτικούς πληθυσμούς της Ουκρανίας (των περιοχών που σήμερα είναι η δυτική Ουκρανία συν κάποια εδάφη που σήμερα ανήκουν στην Πολωνία και Σλοβακία, Ουγγαρία). Βρήκε λοιπόν έδαφος ανάπτυξης στους αγροτικούς πληθυσμούς ως ένα στοιχείο διαφοροποίησης από τους Πολωνούς και Ρώσους γαιοκτήμονες και τους Εβραίους αστούς των πόλεων. Γι’ αυτό εχθροί του ουκρανικού εθνικισμού τα τελευταία 100 χρόνια είναι οι προαναφερθέντες, με προεξάρχοντες βέβαια τους ρώσους λόγω της σοβιετικής κυριαρχίας για 70 χρόνια σε αυτές τις περιοχές. Έτσι, παρόλο που ήταν ταξικός εθνικισμός, δεν ακολούθησε την σοβιετική επανάσταση γιατί αυτή εξέφραζε (κατά το μαρξιστικό δόγμα) τις εργατικές τάξεις των πόλεων και κυριαρχείτο από Εβραίους. Σήμερα ο ουκρανικός εθνικισμός εκφράζει τις πιο φτωχές αγροτικές περιοχές και αντιπαρατίθεται με τις βιομηχανικές και αστικές περιοχές.
3. Ο ουκρανικός εθνικισμός εντάσσεται στον λεγόμενο integral nationalism, μια κατηγοριοποίηση του εθνικιστικού φαινομένου που προσομοιάζει στον φασισμό, χωρίς να ταυτίζεται με αυτόν. Τα κύρια στοιχεία του ουκρανικού εθνικιστικού λόγου μέχρι σήμερα είναι αυτά που ανέπτυξε ο Νμίτρο Ντοντσόφ στις αρχές του 20ου αι.
Α. Έμφαση στην δύναμη ως συστατικό στοιχείο της ιδεολογίας, που έφτανε μέχρι την τρομοκρατία, όταν δεν μπορούσε να υπάρξει συνεπής ανοιχτή αντιπαράθεση με πολιτικά μέσα.
Β. Εφόσον το κράτος, ως φορέας του εθνικού ιδεώδους δεν υπήρχε, τεράστια έμφαση δόθηκε στην απόλυτη ένταξη στην εθνική γλώσσα και κουλτούρα.
Γ. Η απουσία παράδοσης ενός κράτους που, μέσω των θεσμικών και νομικών δομών του, θα υποστήριζε τις εθνικές βλέψεις, σε συνδυασμό με την αντιπαράθεση με τα υπάρχοντα κράτη, οδήγησε σε μιαν ακραία δοξολογία της ανομίας αυτής καθ’ εαυτήν.
Δ. Σε σχέση με τα σημεία Β και Γ, ο εγγενής ανορθολογισμός της ιδεολογίας εκφραζόταν και εκφράζεται με έναν φαντασιακό ρομαντισμό, που γινόταν και γίνεται αποδεκτός με χαρακτηριστική ευκολία από τους μη ιδιαιτέρως καλλιεργημένους αγροτικούς πληθυσμούς, σε αντίθεση με την κυνική άρνηση του ορθού λόγου που συναντάμε σε άλλα αντίστοιχα φαινόμενα, όπως η Γερμανία και η Ιταλία του μεσοπολέμου.
Ε. Η αποτυχία παραδοσιακά των προσπαθειών των παλιών γενεών να τα βρουν με τους Πολωνούς ή τους Ρώσους κυρίαρχους, αύξησε την φυσική προδιάθεση του integral nationalism να βασίζεται στην νεολαία και να αρνείται την μετριοπάθεια των ηλικιωμένων.
Πρέπει λοιπόν να κατανοήσουμε το εθνικιστικό φαινόμενο στην Ουκρανία στο παραπάνω πλαίσιο. Ιστορικά τώρα ο ουκρανικός εθνικισμός αντιμετωπίστηκε αρχικά από του Πολωνούς και τους κεντροευρωπαίους (Γερμανούς, Αυστροούγρους) στο πλαίσιο της γεωπολιτικής αντιπαράθεσης και στρατηγικής εκάστου στην περιοχή, ενώ από τους Ρώσους αντιμετωπίστηκε και αντιμετωπίζεται με γεωπολιτικούς όρους μεν, αλλά και στο πλαίσιο της μαρξιστικής αντίληψης του εθνικισμού.
Η πολιτική λοιπόν των σοβιετικών επί Στάλιν και Χρουτσώφ (ουκρανός) ήταν η προσπάθεια αύξησης της Σοβιετικής Δημοκρατίας της Ουκρανίας με εδάφη ρωσικά και η ανάμιξη των πληθυσμών με το ρώσικο στοιχείο. Από την άλλη, επί Στάλιν, έγινε σε συνδυασμό με το παραπάνω, σαφής προσπάθεια καταπίεσης (στο πλαίσιο της κολλεκτιβοποίησης) των αγροτικών ουκρανικών πληθυσμών που δεν είχαν καμμία παράδοση κοινότητας. Προς το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, την περίοδο Γκορμπατσώφ, δύο στοιχεία είναι σημαντικά. Πρώτον, η μείωση της αντιπροσώπευσης ουκρανών στα τοπικά όργανα διοίκησης και δεύτερον, στο πλαίσιο της γκλάσνοστ, η άρση πολλών μέτρων καταπίεσης της ουνίτικης εκκλησίας τόνωσε στους αγροτικούς πληθυσμούς μια επιστροφή στις ουκρανικές παραδόσεις με αντίστοιχη έξαρση του εθνικιστικού φαινομένου.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το 1989 να έχουμε τα πρώτα φαινόμενα αναγέννησης του ουκρανικού εθνικισμού και στα αστικά κέντρα, (πρωτίστως στο Λβοβ) αλλά και στο Κίεβο.
Με το τέλος της ΕΣΣΔ και την δημιουργία της ανεξάρτητης Ουκρανίας πλέον, έχουμε μιαν κυριαρχία του εθνικιστικού λόγου, έναντι κάθε άλλου πολιτικού, και μιαν προσπάθεια συντεταγμένης επιβολής της εθνικιστικής ιδεολογίας σε όλη την επικράτεια της Ουκρανίας.
Άρχισαν λοιπόν προσπάθειες ξεριζωμού της ρωσικής γλώσσας, αρχικά από τις δημόσιες υπηρεσίες παντού και μετά από τα Πανεπιστήμια και τα σχολεία. Παράλληλα παρατηρείται μια τεράστια προσπάθεια εξοβελισμού της ρώσικης κουλτούρας και παράδοσης και αντικατάστασης της με την φτωχή (με κάθε μέτρο σύγκρισης) εθνική, ουκρανική δημιουργία στην τέχνη και τον πολιτισμό. Αυτά, πέραν από αντικειμενικά γεγονότα, γίνονται αντιληπτά από τον μετέχοντα της ρωσικής παιδείας πληθυσμό, και ως προσπάθεια επιβολής αγροτικών πληθυσμών και της κουλτούρας τους στους αστικούς πληθυσμούς με την δική τους κουλτούρα που είναι πρωτίστως ρωσική.
Σιγά-σιγά λοιπόν δομήθηκε ένας εθνικιστικός λόγος που έχει τα στοιχεία τα οποία αρχικά αναφέραμε, κυριαρχείται όμως από το βασικό στοιχείο της έκφρασης της “εθνικής θέλησης” ως υπέρτατης κάθε άλλης ορθολογικής αντίληψης οργάνωσης της κοινωνίας. Η “εθνική θέληση” λοιπόν επιβάλλει την κατάληψη του κράτους ώστε να την υπηρετεί. Η λογική αυτή εμπεριέχει τον θαυμασμό του ακτιβισμού, της βίας και του πολέμου ως στοιχεία της υπέρτατης βιολογικής ζωντάνιας του έθνους.
Στο πλαίσιο αυτό, ενώ την δεκαετία του 90 είχαμε μιαν ύφεση του ακτιβισμού του εθνικιστικού φαινομένου, λόγω των ζωτικών προβλημάτων επιβίωσης του πληθυσμού, που ήταν υπέρτερα κάθε άλλου προβλήματος, την δεκαετία του 2000 άρχισε μια έξαρση του φαινομένου. Αυτή η έξαρση στην αρχή πήρε την μορφή της αντιπαράθεσης με το διεφθαρμένο καθεστώς που διαδέχθηκε την ΕΣΣΔ. Αντιπαράθεση που όμως πάντα είχε τα στοιχεία του εθνικιστικού λόγου και της σύγκρουσης με το εθνικό κακό που είναι η Ρωσία και οι ρωσόδουλες διεφθαρμένες ελίτ. Σε αυτή την λογική πρέπει να αντιληφθούμε την πορτοκαλί επανάσταση το 2004. Η οποία όμως τελικά δεν έφερε την κυριαρχία της εθνικής ταυτότητας πάνω στο κράτος, παρά μόνο αποσπασματικά.
Αντιθέτως αντικατέστησε μια διεφθαρμένη ελίτ από μίαν άλλη επίσης διεφθαρμένη, που όμως ψέλλιζε έναν εθνικιστικό και αντιρωσικό λόγο.
Έτσι φτάσαμε στην νίκη Γιανουκόβιτς που εξέφρασε τις ομάδες αυτές του πληθυσμού οι οποίες είχαν κουραστεί από δύο πράγματα. Πρώτον, την εθνικιστική καταπίεση του ρώσικου στοιχείου, και δεύτερον, την αποτυχία των μεταρρυθμιστών/εθνικιστών να αλλάξουν ουσιαστικά την ροή των πραγμάτων προς μία σύγχρονη κοινωνία. Ο Γιανουκόβιτς όμως ως ανεμένετο, επίσης απεδείχθη προϊόν της διαφθοράς των κυρίαρχων ουκρανικών ελίτ. Έτσι, τελικά, ο πάντα κυρίαρχος ουκρανικός εθνικισμός που υποβόσκει, εκμεταλλευόμενος μιαν ατυχή τακτική κίνηση του καθεστώτος (την μη υπογραφή της σύνδεσης με την ΕΕ και την περαιτέρω πρόσδεση στο Ρωσικό άρμα) η οποία απετέλεσε την θρυαλλίδα για να περάσει το εθνικιστικό φαινόμενο σε μιαν άλλη φάση πιο βίαιη, ξαναβγήκε στο προσκήνιο. Ποιο είναι λοιπόν το αίτημα των διαδηλωτών στο Κίεβο; Δεν λέω της αντιπολίτευσης γιατί αυτή δεν έχει σχέδιο, όπως και η κυβέρνηση. Είναι μια ελίτ σε αναμονή, στην λογική “φύγε εσύ να έρθω εγώ”. Με μια πρόταση τι λένε οι εξεγερμένοι: είμαστε πολλοί, είμαστε ανεξάρτητοι, είμαστε Ουκρανοί. Και θα μείνουμε εδώ μέχρι το τέλος. Ποιό είναι το τέλος; Μία Ουκρανία που θα είναι ακριβώς αυτό, μία Ουκρανία ενιαία, κατοικημένη από Ουκρανούς, που θα αντιλαμβάνονται την Ιστορία και την σημερινή πραγματικότητα ως Ουκρανοί.
Με αυτό το κεντρικό σύνθημα συμπαρατάσσονται κουρασμένοι μεσήλικες που έχουν βαρεθεί τις αντιπαραθέσεις και θέλουν να ζήσουν ειρηνικά σε μιαν ενιαία χώρα. Επίσης συμπαρατάσσονται νέοι που θέλουν να ζήσουν σε μια χώρα ανοιχτή στην Δύση, η οποία θα λειτουργεί με κάποιους κανόνες και δεν θα λυμαίνεται από διεφθαρμένες ελίτ. Μπροστά όμως βρίσκονται οι ακτιβιστικές εθνικιστικές ομάδες με τα στοιχεία που προαναφέραμε και με την εγγενή βία της ιδεολογίας τους.
Από την άλλη όμως, υπάρχει ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού που επιθυμεί σεβασμό και αναγνώριση της διαφορετικότητας του και κυρίως των δικαιωμάτων του καθενός να ανήκει σε μιαν άλλη κουλτούρα, να μιλάει την μητρική του γλώσσα και να εκφράζεται στο δικό του πλαίσιο πολιτιστικών αξιών. Αυτός ο κόσμος είναι τρομαγμένος αυτή την στιγμή. Φοβάται τους φανατικούς εθνικιστές από την μία, αλλά έχει χάσει και την εμπιστοσύνη του στην κυβέρνηση που ψήφισε. Είναι στην άκρη και βλέπει το χάος μπροστά του. Ένα χάος που για τους εξεγερμένους είναι η μαμή της Ιστορίας, η δικαίωση των αγώνων.
Πολλοί στην Δύση, αλλά κι εδώ στην Ελλάδα, αντιλαμβάνονται την σύγκρουση ως μία αντιπαράθεση αυτών που επιθυμούν περισσότερη ελευθερία και σεβασμό των δυτικών αξιών, με αυτούς που εκφράζονται μέσω ενός αυταρχικού και διεφθαρμένου κράτους, το οποίο αρνείται βασικές δυτικές αξίες. Προσπάθησα να δείξω πως τα γεγονότα των τελευταίων μηνών είναι τα πιο πρόσφατα σε μια σειρά γεγονότων μιας εθνικιστικής αντιπαράθεσης. Δεν είναι σύγκρουση φιλελευθερισμού με απολυταρχία, όπως κάποτε δεν ήταν σύγκρουση οπαδών της ελευθερίας με τον σοσιαλισμό. Είναι η σύγκρουση αυτών που θέλουν να επιβάλλουν την θέληση ενός έθνους, ενός κράτους (και ενός ηγέτη, αλλά αυτός αναζητείται) με αυτούς που θέλουν να συνεχιστεί η παράδοση της πολυεθνικής Ουκρανίας που κυριαρχείται από ελίτ (περισσότερο ή λιγότερο διεφθαρμένες).
