Μία εντελώς ξεχασμένη αλλά επική στιγμή της πρόσφατης ιστορίας μας είναι η εξέγερση των επιστράτων τον Νοέμβριο του 1916. Οι επίστρατοι υπήρξαν το πρώτο μαζικό κίνημα – κοντά 200. 000 μέλη – στην ιστορία της νεώτερης Ελλάδος και ο ξεσηκωμός τους με σκοπό την απόκρουση των ανταντικών στρατευμάτων, στάθηκε η μοναδική φορά στην ιστορία μας, που ο λαός μας ξεσηκώθηκε σπρώχνοντας την ηγεσία του σε αντίσταση εναντίον των προστάτιδων δυνάμεων (βλ. νταβατζήδων). Το θλιβερό της υπόθεσης είναι, ότι τα κόμματα που κινούνται στον λεγόμενο πατριωτικό χώρο είτε αγνοούν την ιστορία, είτε σιωπούν, διότι έχουν υιοθετήσει την καθεστωτική – βενιζελική – κεντροαριστερή αφήγηση. Και εντάξει, κάτι τέτοιο είναι αναμενόμενο από την ΝΔ. Το κόμμα αυτό έχει αποποιηθεί την ιστορία του. Όμως ο λεγόμενος εθνικιστικός χώρος;
Τα γεγονότα
Η Ελλάς από την έναρξη του Α Παγκοσμίου πολέμου είχε ως επίσημη πολιτική της την ουδετερότητα. Αυτό δεν άρεσε στους δυτικούς συμμάχους, οι οποίοι ήθελαν να παρασύρουν την Ελλάδα στον παγκόσμιο πόλεμο, χωρίς εγγυήσεις περί εδαφικής ακεραιότητας και χωρίς σαφείς δεσμεύσεις. Μετά την – από τον Βενιζέλο – αντισυνταγματική πρόσκληση Ανταντικών στρατευμάτων στο Ελληνικό έδαφος, οι σύμμαχοι κατέλαβαν την Θεσσαλονίκη και επέβαλαν στρατιωτικό νόμο, καταργώντας στην πράξη την ελληνική ουδετερότητα. Ακολούθησαν μήνες έντονων πιέσεων προς την ελληνική βασιλική κυβέρνηση με κάθε είδους απαιτήσεις, οι οποίες κλιμακώθηκαν με ναυτικό αποκλεισμό που στόχευε στην εκβίαση της νόμιμης ελληνικής κυβέρνησης. Με το βενιζελικό πραξικόπημα της Θεσσαλονίκης (το οποίο επέζησε χάρη στην επέμβαση των Γαλλικών δυνάμεων κατοχής υπό τον στρατηγό Σαράϊγ) οι πιέσεις προς την επίσημη ελληνική κυβέρνηση εντάθηκαν δραματικά. Οι σύμμαχοι τώρα απαιτούσαν την παράδοση του συνόλου του ελληνικού οπλισμού και το σύνολο των ελαφρών πολεμικών σκαφών του βασιλικού ναυτικού. Ουσιαστικά οι σύμμαχοι εξωθούσαν τα πράγματα στα άκρα: στην εκθρόνιση του βασιλιά Κωνσταντίνου.
Αρχικώς, ο Βασιλιάς προσπάθησε να κερδίσει χρόνο ικανοποιώντας κάποια αιτήματα των συμμάχων. Η επίθεση όμως των Βενιζελικών στην Κατερίνη- υπό τον Πλαστήρα, τριάντα χρόνια πριν το Λιτόχωρο – με σκοπό την κατάληψη της Θεσσαλίας, οδήγησε σε αποτυχία κάθε διαπραγμάτευση. Το ποτήρι ξεχείλισε όταν ο ναύαρχος Νταρτίς ντι Φουρνέ απείλησε με στρατιωτικά μέτρα, αν δεν του παραδίδονταν άμεσα 10 πυροβολαρχίες. Στο συμβούλιο του στέμματος που ακολούθησε επικράτησαν αυτοί που ήθελαν ένοπλη αντίσταση στις απαιτήσεις της Αντάντ.
Πράγματι, από τις 17 Νοεμβρίου 1916 (παλιό ημερολόγιο) χιλιάδες άνδρες έτρεξαν να υπακούσουν στην έκκληση του βασιλιά τους και να πάρουν όπλα. Επρόκειτο γι αυτούς που είχαν αποστρατευτεί – βάσει απαίτησης των συμμάχων – και είχαν οργανωθεί σε συλλόγους επιστράτων. Αυτοί ήταν οι επίστρατοι και αυτοί απόκρουσαν την Αγγλογαλλική απόβαση στην Αθήνα στις 18 Νοεμβρίου. Οι Αγγλογάλλοι προσπάθησαν μάταια να καταλάβουν κεντρικά σημεία σημεία των Αθηνών, στρατιωτικές αποθήκες και αυτό ακόμα το παλάτι. Αποκρούσθηκαν με πολλές απώλειες, από τους επίστρατους.
Τελικά, έφυγαν με σκυμμένο το κεφάλι, ηττημένοι από τον λαό των Αθηνών. Ακολούθησε πογκρόμ εναντίον των γνωστών Βενιζελικών, δικαιολογημένο όμως από τα γεγονότα, εφόσον οι Βενιζελικοί, ταμπουρωμένοι σε ταράτσες σπιτιών, πυροβολούσαν τους Έλληνες επίστρατους. Δυστυχώς, υπήρξαν και βίαιες αντιδράσεις εις βάρος μικρασιατών προσφύγων, οι οποίοι θεωρούνταν ως υπαίτιοι του εθνικού διχασμού.
Η εξέγερση των επιστράτων και το νόημά της
Τα λίγα στοιχεία που έχουμε για αυτή την εποχή υπονοούν τους Ιωάννη Μεταξά και Δημήτριο Γούναρη ως οργανωτές, εμψυχωτές και υποκινητές στην εξέγερση των επιστράτων. H συνέχεια πάντως, δεν ήταν το ίδιο ηρωική. Η τρόικα της εποχής ανάγκασε τελικά την Ελληνική βασιλική κυβέρνηση σε πράξεις υποτέλειας, όπως η απόδοση τιμών στις σημαίες των δυνάμεων (που είχαν όμως ηττηθεί από τους επίστρατους), εκβιάζοντας με όπλο τον ναυτικό αποκλεισμό και την πείνα.
Ωστόσο, ολόκληρη εκείνη η περίοδος του εθνικού διχασμού αποτελεί μια ηρωική παρένθεση στην από ιδρύσεως του ελληνικού κράτους κλασική υποτέλεια των ελληνικών κυβερνήσεων απέναντι στις μεγάλες δυτικές δυνάμεις. Οι Γούναρης, Σκουλούδης, Λάμπρος υπήρξαν πρωθυπουργοί που έδωσαν μαθήματα εθνικής υπερηφάνειας και ανεξάρτητης εξωτερικής πολιτικής, καθώς επιχείρησαν να κρατήσουν την χώρα έξω από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, διαπραγματευόμενοι τους όρους με τους οποίους θα μπορούσε η Ελλάς να συμμετάσχει.
Οι επίστρατοι υπήρξαν το αποκορύφωμα εκείνης της ηρωικής αντίστασης στις πιέσεις και τους εκβιασμούς των δυτικών δυνάμεων, οι οποίες ήθελαν να μας σπρώξουν στον πόλεμο με αόριστες μόνον υποσχέσεις και χωρίς καμία εγγύηση. Τελικά, όπως απέδειξε η πορεία των γεγονότων, οι επίστρατοι απέτυχαν. Η Ελλάς, όχι μόνο σύρθηκε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο – με τα γνωστά αποτελέσματα της μικρασιατικής εμπλοκής και τελικά καταστροφής – αλλά και ο Βασιλεύς εκθρονίστηκε και η νόμιμη κυβέρνηση ανετράπη για να έρθει στην εξουσία η Βενιζελική παράταξη με τα αγγλογαλλικά όπλα.
Όμως, οι επίστρατοι δεν χάθηκαν. Τους ξαναβρίσκουμε λίγα χρόνια αργότερα να εφορμούν προ της Άγκυρας. Επιπλέον, αναγνωρίζουμε σε αυτούς το ουσιαστικό κοινωνικό στήριγμα του Μεταξικού καθεστώτος. Αλλά τελικά, ποιο υπήρξε το αληθινό νόημα της εξέγερσης των επιστράτων; Σε μια πρώτη ανάγνωση η εξέγερση αυτή είχε το νόημα μιας εμφύλιας σύγκρουσης μεταξύ δυο διαφορετικών πολιτικών παρατάξεων. Σε μια δεύτερη, αναγνωρίζει κανείς και το ταξικό υπόβαθρο.
Μικροαστοί και αγρότες ήταν η κοινωνική σύνθεση των επιστράτων. Όταν τους κάλεσε ο Βασιλιάς, γράφει ο Πάξτον Χίμπεν, Αμερικανός αναταποκριτής τότε, το κέντρο της Αθήνας γέμισε από χωριάτες με σκαμμένα πρόσωπα που έρχονταν με τα πόδια στην Αθήνα από τα Μεσόγεια. Από την άλλη το κόμμα των φιλελευθέρων είχε στις τάξεις του τα πιο δυναμικά και ανερχόμενα στοιχεία του πληθυσμού και βεβαίως τους Έλληνες της διασποράς, τους Μικρασιάτες και Αιγιπτιώτες εμπόρους με τα κεφάλαια τους. Η καχυποψία ήταν αμοιβαία. Όχι μόνο δυο τάξεις. Αλλά και δύο κόσμοι. Από την μια η παλιά Ελλάδα, η αγροτική, η μικροαστική, η συντηρητική και από την άλλη η κοσμοπολίτικη Ελλάδα των εμπόρων της διασποράς και των αστικών στρωμάτων που έβλεπαν τον πόλεμο και τα πιθανά εδαφικά κέρδη ως ευκαιρία να επεκτείνουν τις δουλειές τους. Μοιραία, η αμοιβαία αντιπάθεια θα οδηγούσε στον διχασμό και την σύγκρουση. Αν όμως σκάψει κανείς πιο βαθιά, θα αναγνωρίσει στον εθνικό διχασμό και την ίδια την ταυτοτική αβεβαιότητα- το υπαρξιακό, αν θέλετε, δράμα της Ελλάδος – σε όλη του την τραγικότητα.
Τι είναι η Ελλάς; Είναι Ανατολή η Δύση. Πίσω από τις αντιμαχόμενες παρατάξεις του εθνικού διχασμού κρύβεται η προσπάθεια να δοθεί μια απάντηση σ αυτό το υπαρξιακό ερώτημα που ορίζει τη μοίρα μας και το οποίο ανακύπτει συνεχώς, έστω και αν πιστεύουμε ότι το έχουμε κλείσει με το γεωπολιτικό δόγμα υποταγής «ανήκομεν εις την Δύσιν». Ωστόσο, τόσο οι επίστρατοι όσοι και οι φιλελεύθεροι ήταν μεγαλοϊδεάτες, έστω και με διαφορετικούς τρόπους, έστω και από άλλες αφετηρίες. Η μεγάλη ιδέα της συνένωσης των ελληνικών κοινοτήτων υπό την σημαία ενός κράτους με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη, ποτέ δεν έπαψε να συνεγείρει τις καρδιές των Ελλήνων. Η όποια αντίθεση μας με την Μικρασιατική Εκστρατεία, έχει να κάνει μόνο με τους όρους κάτω από τους οποίους αυτή έλαβε χώρα και τελικώς μοιραία οδήγησε στην συντριβή του οράματος της Μεγάλης Ιδέας. Θα επανέλθουμε σε επόμενο άρθρο…
Θεωρώ λυπηρό μια τόσο σεβαστή και ενημερωμένη, επάνω σε ζητήματα που άπτονται του συντηρητικού χώρου, ομάδα να προσεγγίζει μια ευαίσθητη πτυχή της ιστορίας μας με μεροληψία και διάθεση προπαγάνδας. Ανεξάρτητα από τη συμπάθειά μας προς τον θεσμό της βασιλείας, η συγκεκριμένη ηγεσία υπήρξε καταστροφική για την Ελλάδα. Εκείνη την περίοδο η Βουλγαρία και η Οθωμανική αυτοκρατορία είχαν συμμαχήσει με τις κεντρικές δυνάμεις. Επομένως η ελληνική ουδετερότητα συνέφερε αφάνταστα τους Γερμανούς καθώς οι σύμμαχοί τους μπορούσαν να διοχετεύουν τις δυνάμεις τους προς άλλα μέτωπα με τα νώτα τους ασφαλισμένα. Ο βασιλέας Κωνσταντίνος είχε φοιτήσει στις γερμανικές ένοπλες δυνάμεις ενώ η Βασίλισσα Σοφία ήταν συγγενής πρώτου βαθμού του Γερμανού κάιζερ. Συνεπώς το επιχείρημα ότι η τότε νόμιμη κυβέρνηση λειτουργούσε χωρίς εξαρτήσεις από προστάτιδες δυνάμεις είναι έωλο.
Αλλά ήταν άραγε νόμιμη εκείνη η κυβέρνηση; Ο Βενιζέλος είχε κερδίσει δύο φορές τις εκλογές και ειδικά τη δεύτερη ήταν ξεκάθαρο ότι προέτρεπε προς πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Ο βασιλέας και στις δύο περιπτώσεις αρνήθηκε να τον ακούσει αψηφώντας έτσι την νόμιμα εκλεγμένη κυβέρνηση της χώρας και υπερβαίνοντας τα καθήκοντά του. Η κυβέρνηση που προβάλλεται ως νόμιμη προέκυψε μετά από νέες εκλογές από τις οποίες οι βενιζελικοί απείχαν. Άρα σίγουρα δεν αντιπροσώπευε το εκλογικό σώμα και στη δική μου τουλάχιστον συνείδηση μάλλον αυτή ήταν προϊόν πραξικοπήματος.
Τέλος, είναι θλιβερό να υποβιβάζουμε ανεξάρτητα από όλα τα παραπάνω τις επιπτώσεις της ουδετερότητας στα ελληνικά εθνικά συμφέροντα. Οι Γερμανοί είχαν υποσχεθεί στους Βουλγάρους σε περίπτωση νίκης την Ανατολική Μακεδονία που είχαν απωλέσει στον δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο. Μάλιστα στη διάρκεια του πολέμου και ενώ η χώρα ήταν ουδέτερη οι Βούλγαροι εισέβαλαν στα ελληνικά εδάφη υπο την ανοχή των στρατιωτικών μας δυνάμεων που είτε υποχωρούσαν είτε παραδίδονταν. Επιπλέον αυτού οι σύμμαχοι προσέφεραν σημαντικά οφέλη στην Ελλάδα συμπεριλαμβανομένων στην αρχή της Κύπρου και της Βορείου Ηπείρου. Αυτά λόγω της επιζήμιας για τα εθνικά συμφέροντα στάσης των ανακτόρων απωλέσθηκαν και χρειάστηκε η εκστρατεία στην Ουκρανία για να διασφαλίσουμε τη Μικρά Ασία. Τέλος είναι τουλάχιστον υποκριτικό το κίνημα των επιστράτων να παρουσιάζεται ως το πρώτο μαζικό κίνημα τη στιγμή που είχε προηγηθεί το κίνημα της Άμυνας.
Πέραν όμως της ιστορικής το άρθρο χρήζει και ιδεολογικής κριτικής. Είναι αδιανόητο να προσεγγίζουμε την ιστορία προσδίδοντας στις αντιμαχόμενες παρατάξεις ταξικά χαρακτηριστικά όπως επιθυμούν οι μαρξιστές ιστορικοί. Στους χωρικούς της παλαιάς Ελλάδας αντιστοιχούν οι πολυάριθμοι αγρότες της Μακεδονίας, οι κτηνοτρόφοι της Ηπείρου και οι κάτοικοι της Κρήτης. Στους Έλληνες Αιγυπτιώτες και εμπόρους (που φυσικά είναι απαραίτητοι και θεμιτοί, καθώς η αστική τάξη αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της ελεύθερης οικονομίας στην οποία πιστεύουμε) αντιστοιχούν οι αριστοκρατικές οικογένειες των Αθηνών οι οποίες ήταν κοντά στα ανάκτορα όπως οι Δραγούμηδες, που φυσικά επίσης είναι θεμιτό να υπάρχουν και ευνόησαν σημαντικά την πατρίδα μας με τη δράση τους. Συνεπώς ταξική διαφοροποίηση δεν υπάρχει όπως και δεν υπήρχε στο ζήτημα αυτοχθόνων ετεροχθόνων όπου η άρχουσα τάξη των κοτζαμπάσηδων και δολοφόνων του Καποδίστρια αρνήθηκε στους πλούσιους και μορφωμένους Έλληνες των παροικιών τη συμμετοχή στα κοινά, λες και το έθνος καθορίζεται από τα όρια της κρατικής οντότητας. Ο αναγνώστης ολοκληρώνει την ανάγνωση σχηματίζοντας την εντύπωση ότι ο συντηρητικός χώρος πρεσβεύει το δόγμα της μικρής και εντίμου Ελλάδος-ψωροκώσταινας και όχι μιας πάλαι ποτέ κραταιάς δύναμης η οποία οφείλει να επαναδιεκδικήσει τη συμμετοχή της στη γεωπολιτική και πολιτιστική σκακιέρα με όρους ισότιμου συνομιλητή. Με βάση τα παραπάνω θεωρώ ότι το άρθρο αυτό προσφέρει πολύ κακή υπηρεσία στην ιδεολογική αφύπνιση των συμπολιτών μας και χρειάζεται πολύ μεγαλύτερη προσοχή στον τρόπο προσέγγισης της ιστορίας από τους συγγραφείς.
Παραβιάστηκε κάποιος από τους όρους επικοινωνίας με το χθεσινοβραδινό σχόλιο ώστε να μην είναι σήμερα ορατό; Η κριτική που άσκησα ήταν καλόπιστη