Πολλοί υπενθυμίζουν την θέση του Φρίντριχ Χάγιεκ για μια ευρωπαϊκή οικονομική ομοσπονδία και ισχυρίζονται πως η Ε.Ε. θα πρέπει να υποστηρίζεται από τους οπαδούς της ελεύθερης αγοράς. Ωστόσο, μια εκ νέου ανάγνωση του σχετικού δοκιμίου του: “Οι οικονομικές συνθήκες του διακρατικού φεντεραλισμού” ( The Economic Conditions of Interstate Federalism) θα καταδείξει σαφώς ότι η σημερινή Ε.Ε. δεν ανταποκρίνεται στο όραμά του. Για διάφορους λόγους, μερικοί από τους οποίους απλά δεν μπορούσαν να προβλεφθούν το 1939, τόσο η θεσμική εξέλιξη της Ε.Ε. όσο και το πλαίσιο της γενικευμένης απόπειρας παγκοσμιοποίησης, κάνουν ξεκάθαρο πως η Ε.Ε. δεν μπορεί πλέον να θεωρηθεί ως οργανισμός ελεύθερης αγοράς.
Στο πλαίσιο των προπαρασκευών του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου δεν αποτέλεσε έκπληξη το γεγονός ότι ο Χάγιεκ επικεντρώθηκε στο πώς θα μπορούσαν τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα να περιορίσουν τις εθνικιστικές υπερβολές. Το όραμά του ήταν αυτό μιας οικονομικής ομοσπονδίας μεταξύ των ευρωπαϊκών εθνών, με σαφή πρόθεση να επέλθει ειρήνη μέσω δυνητικής οικονομικής ευημερίας. Ο Χάγιεκ πίστευε ότι μια ομοσπονδία, όπου οι συντελεστές της παραγωγής τα αγαθά και οι υπηρεσίες θα ήταν σε θέση να διακινούνται ελεύθερα υπό ένα ενιαίο νόμισμα, θα επέφερε περισσότερη ευημερία μέσα από τα κέρδη του εμπορίου, ενισχύοντας την πιθανότητα ειρήνης μέσα από την αλληλεξάρτηση και την αύξηση του πλούτου, όσο και θα προστάτευε την Ευρώπη από εξωτερικούς εχθρούς. Επιπλέον και κυριότερα, μια ομοσπονδία θα αποτελούσε ένα ισχυρό αντίβαρο ενάντια στον προστατευτισμό, μέσω της διαδικασίας εσωτερικού ανταγωνισμού, καθώς τα φορολογικά και ρυθμιστικά συστήματα θα ήταν σε θέση να ποικίλουν στα διαφορετικά κράτη-μέλη.
Σαφώς, σε ορισμένες περιπτώσεις, η Ε.Ε. αποτελεί εν μέρει υλοποίηση του οράματος του Χάγιεκ. Πράγματι, αν δει κανείς τη διάσκεψη της Μεσσήνης και τη συνθήκη της Ρώμης, η αρχική ιδέα ήταν σχεδόν όπως εκείνη του Χάγιεκ και προέρχονταν κυρίως από τις Ordoliberals στη Γερμανία και την Ιταλία. Πρέπει να παρατηρήσουμε πως η ελεύθερη διακίνηση εμπορευμάτων, υπηρεσιών, κεφαλαίων και εργασίας που διασφάλισαν αυτές οι συνθήκες, πιθανότατα έχουν συμβάλει στην ειρήνη και την ευημερία περισσότερο από ό, τι πολλοί ευρωσκεπτικιστές θα παραδεχόταν. Οι κανόνες της ενιαίας αγοράς έχουν βοηθήσει σαφώς ορισμένες χώρες να αποκτήσουν ελευθερία, ενώ έχουμε περιπτώσεις όπου έχει αποτραπεί η ευνοιοκρατία και ο προστατευτισμός σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες. Αυτά αποτελούν υγιείς περιορισμούς στις κυβερνήσεις, προς όφελος της ελευθερίας, εξέλιξη την οποία θα πρέπει να χαιρετίσουν οι υποστηρικτές της ελευθέρας αγοράς.
Όμως, ο νόμιμος ρόλος της σύγχρονης Ε.Ε. ξεφεύγει πλέον πολύ πιο πέρα από ό, τι θα μπορούσε να φανταστεί ο Χάγιεκ. Η προσπάθεια εναρμόνισης και συγκεντρωτισμού εξουσιών βρίσκονται πλέον στην ημερήσια διάταξη, η οποία βλέπει ως απαραίτητο ένα κεντρικό ρυθμιστικό συντονισμό της παραγωγής και της φορολογίας ώστε να αποφευχθεί μια “κούρσα προς τον πάτο”, όπως ισχυρίζονται τα “μεγάλα κεφάλια” του συγκεντρωτισμού των Βρυξελλών . Οι κανονισμοί αυτοί είναι εξαιρετικά δαπανηροί και στερούν την ανεξαρτησία και την ελευθερία επιλογών στα επιμέρους κράτη-μέλη, κάτι το οποίο ο Χαγιεκ θα θεωρούσε απαράδεκτο. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και η δική του ερμηνεία του δικαίου έχει ωθήσει την Ε.Ε. στην υπερβολική εμπλοκή της σε κανονιστικές ρυθμίσεις σε τομείς όπως το εργατικό δίκαιο, το “κοινωνικό κράτος” και εν γένει μια “κοινωνική Ευρώπη” την οποία προωθούν οι σοσιαλιστές και σοσιαλδημοκράτες της ομοσπονδίας. Αυτές οι εξελίξεις δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με την ελεύθερη αγορά και δεν δύναται να υποστηριχτούν από τους θιασώτες της.
Η Ε.Ε. εμπλέκεται σε προσπάθειες αντιμετώπισης πολλών εξωτερικών παραγόντων, ακόμη και αν αυτά έχουν την τάση να είναι είτε παγκόσμια (σκεφτείτε την υποτιθέμενη κλιματική αλλαγή) ή πολύ τοπικά, καθιστώντας την εντελώς αναποτελεσματική. Και η σύγχρονη Ε.Ε. εμφανίζεται ιδιαίτερα προστατευτική ως τελωνειακή ένωση, με σταθερά υψηλό γεωργικό προστατευτισμό, επιδοτήσεις, κοινές ταρίφες σε προϊόντα του εξωτερικού και μια αργή γραφειοκρατική προσέγγιση προς το ελεύθερο εμπόριο το οποίο αποδεικνύεται πολύ πιο εύκολο να πραγματοποιηθεί ανάμεσα σε ανεξάρτητα εθνικά κράτη. Τα προγράμματα επενδύσεων τείνουν ξεκάθαρα προς το Κεϋνσιανό μοντέλο, με χρηματοδότηση αυτών από τους φορολογούμενους, χωρίς την συγκατάθεση τους. Σε δύο περιπτώσεις έχουμε πλήρη καταπάτηση της ελευθερίας διακίνησης κεφαλαίων σε Κύπρο και Ελλάδα, καθώς και συλλογική απόδοση ευθυνών και οιονεί κατάργηση ιδιοκτησίας. Το χειρότερο από όλα, η φύση των θεσμικών οργάνων της Ε.Ε. είναι τέτοια ώστε η μεταρρύθμιση τους να είναι σχεδόν αδύνατη.
Ειλικρινά, η Ε.Ε. δεν είναι θεσμός ελεύθερης αγοράς. Τι πήγε όμως τόσο στραβά και η ΕΕ απέχει πολύ από ένα μοντέλο ελεύθερης αγοράς, σε σχέση με αυτό που οραματίστηκε ο Χάγιεκ;
Πρώτον, η ΕΕ αποφάσισε να ανταποκριθεί στην εξάλειψη των δασμολογικών φραγμών στο εμπόριο μέσω ρυθμιστικής εναρμόνισης και όχι μέσω του Ευρωπαϊκού δικαστηρίου ώστε να εξασφαλιστεί πως ο προστατευτισμός θα είναι αδύνατος. Αυτό εξάλειψε την διαδικασία του ρυθμιστικού ανταγωνισμού μεταξύ των χωρών μελών και οδήγησε σε υψηλότερο επίπεδο ρυθμίσεων και κανονισμών συνολικά λόγω των παραγωγών αλλά και άλλων συμφερόντων. Μέρος αυτού συνέβη λόγω της παγκοσμιοποίησης και της επιθυμίας των ΗΠΑ να πιέσουν για εναρμονισμένη νομοθεσία και κανονισμούς, σε ορισμένους τομείς, σε παγκόσμια βάση. Αλλά αυτό μετατρέπει την Ε.Ε. σε ασήμαντο οργανισμό. Σε αρκετούς τομείς η Ε.Ε. κατέληξε απλώς να υιοθετήσει παγκόσμιους κανόνες αποφασισμένους σε άλλα φόρα, όπου παίρνουν μέρος διαφορετικά έθνη.
Δεύτερον, ενώ ο Χαγιεκ είχε δίκιο στο να επισημάνει τους κινδύνους των απαιτήσεων για προστατευτισμό εκ μέρους των επί μέρους εγχώριων παραγωγών, υποτίμησε το μέγεθος των νέων ευκαιριών για άλλα κατεστημένα συμφέροντα (συνήθως ανά τομέα ή ομάδες χωρών), οι οποίοι είναι σε θέση να επωφεληθούν από την υπερ-συγκέντρωση εξουσιών στις Βρυξέλλες. Έχουμε, όπως προαναφέρθηκε σημαντικό προστατευτισμό των γεωργικών αγορών, για παράδειγμα. Εταιρείες και λομπίστες διαπλέκονται στις Βρυξέλλες για να ανατρέψουν τα μη δασμολογικά εμπόδια ώστε να απαλλαγούν από τον ενοχλητικό ανταγωνισμό (βλ χάλυβα και το λεγόμενο αντιντάμπινγκ). Λόμπι περιβαλλοντολόγων και σχετικών επιχειρήσεων πιέζουν για ακριβές ενεργειακές πολιτικές σε επίπεδο Ε.Ε. (βλ την “πράσινη ανάπτυξη” στην Ελλάδα με Γερμανικά φωτοβολταϊκά και ανεμογεννήτριες τα οποία πληρώνουν σήμερα συλλογικά όλοι οι Έλληνες). Σοσιαλιστές και σοσιαλδημοκράτες χρησιμοποιούν την Ε.Ε. σαν όχημα για την ατζέντα της “κοινωνικής Ευρώπης” που οραματίζονται οι ίδιοι. Οι ίδιες οι χώρες της Ευρωζώνης, χρησιμοποιούν τα θεσμικά όργανα της Ε.Ε. ώστε να στηρίξουν το ενιαίο νόμισμα, ακόμα και όταν αυτό συνεπάγεται παραβίαση νόμων, θεσμών και καταστατικών της ίδιας της ένωσης όπως πρωτοεμφανίστηκε ως “ελεύθερη αγορά”.
Τέλος, η ΕΕ αλλά και όσοι υποστηρίζουν πως ο Χαγιεκ είναι ο “πατέρας του φεντεραλισμού” (γελάει ο κόσμος) αγνόησαν και αγνοούν πλήρως μεταγενέστερα έργα του Χάγιεκ τα οποία κατηγορούν σφόδρα τον κοινωνικό και οικονομικό κονστρουκτιβισμό και είναι υπέρ της αυθόρμητης εξέλιξης των θεσμών όπως αυτοί προκύπτουν από την βάση προς τη κορυφή. Ο Χαγιεκ υποστήριξε επίσης την πλήρη αντίθεση του προς το ευρώ, προς την δημιουργία ενιαίας κεντρικής τράπεζας, αλλά και επισήμανε πως ο “νομισματικός εθνικισμός” είναι εν τέλει προτιμότερος από τον νομισματικό σοσιαλισμό μιας ανώτατης αρχής με μονοπώλιο στην έκδοση πολιτικού νομίσματος. Πολλά από τα πεπραγμένα της ΕΕ, όπως το ευρώ, έχουν επιβληθεί από την κορυφή προς τα κάτω, φαινομενικά αγνοώντας τις διαφορετικές συνθήκες από χώρα σε χώρα. Το δήθεν “σκληρό νόμισμα” που θα “έβαζε φρένο” στις σπάταλες κυβερνήσεις, ρέει άφθονο προς αυτές, ενώ φτωχοποιεί τους απλούς ανθρώπους και εξαφανίζει την μεσαία τάξη. Είναι δύσκολο να ισχυριστεί κανείς πως στην πράξη η ΕΕ έχει ενισχύσει την αρμονία και την ευημερία στην Ευρώπη και πως σταμάτησε την διχόνοια στην ήπειρο. Τουναντίον έχει οδηγήσει σε σημαντικές εντάσεις μεταξύ πολλών κρατών, με αποκορύφωμα την μεγάλη ένταση ανάμεσα στις χώρες βορρά και νότου και με το Brexit.
Το όραμα του Χαγιεκ για μια ευρωπαϊκή οικονομική ομοσπονδία ήταν μία αξιόλογη φιλοδοξία, αλλά ένα προϊόν της εποχής του 1939, το οποίο και μετέπειτα αναθεώρησε σχεδόν εντελώς, αφού υποστήριξε την πλήρη ιδιωτικοποίηση του χρήματος, στράφηκε κατά του ενιαίου νομίσματος και παρέμεινε πιστός στα βασικά συστατικά της ελεύθερης διακίνησης κεφαλαίων, αγαθών και εργασίας. Αν ζούσε σήμερα ο Χάγιεκ, θα χαρακτήριζε την ΕΕ ως έναν βαρύ γραφειοκρατικό, κονστρουκτιβιστικό, υπερσυγκεντρωτικό, σοσιαλιστικό οργανισμό, αδύναμο να ανταποκριθεί στην ταχύτατη εξέλιξη των παγκόσμιων γεγονότων. Με την πίστη του στην εξελικτική αλλαγή και τον σεβασμό του για τις παραδόσεις και τους θεσμικούς νόμους σχετικά ελεύθερων κοινωνιών, σίγουρα θα πίστευε ότι η αποστολή της Ε.Ε. έχει αποτύχει.
